Gr.Σφίγξ lub czasem Φίξ-Fiks to mityczne
stworzenie,przedstawiane zazwyczaj jako lew z ludzką głową.Wizerunek ten
wywodzi się z czasów egipskiego Starego Państwa-tworzonym wówczas rzeźbom
starożytni Grecy nadali nazwę,określającą żeńskiego potwora,"dusicielkę",wywodzącą
się z greckiej mitologii.Podobne stworzenia pojawiają się także w kulturze
południowo-wschodniej Azji.W europejskiej sztuce,sfinks stał się popularnym
motywem zdobniczym w renesansie.Później wizerunek tego stworzenia,często bardzo
zbliżony do oryginalnej,egipskiej wersji,pojawił się w wielu innych kulturach.
Pochodzenie nazwy
Słowo"sfinks"wywodzi się z greckiego
Σφίγξ,powstałego prawdopodobnie od czasownika
σφίγγω(sphíngō)-"dusić".Być może zostało ono stworzone przez
osoby,które obserwowały sposób polowania lwic,które zaciskają zęby na szyi
swojej ofiary i czekają na jej uduszenie.Jednak historyk Susan Wise Bauer
twierdzi,że greckie słowo"sfinks"powstało na skutek zniekształcenia
egipskiego szesepankh,oznaczającego"żyjący obraz".Według niej odnosiło
się ono raczej do posągów sfinksów,które zostały wyrzeźbione z"żywej
skały"(tzn.kamienia,który znaleziono na miejscu budowy,a nie
np.sprowadzono z kamieniołomów),a nie na określenie mitycznego stworzenia.
Starożytny Egipt i
inne wczesne cywilizacje
Najczęściej sfinksy opisywano, jako strażników świątyń.Miały
one strzec także grobów królewskich.Najstarsza znana rzeźba sfinksa została
znaleziona w Gobekli Tepe w Turcji.Jej wiek oceniany jest na 9500 lat p.n.e.Być
może najstarszą rzeźbą sfinksa w Egipcie starożytnym była ta przedstawiająca
Hetepheres II z IV dynastii(2723-2563 p.n.e.)Największym i najsłynniejszym
wyobrażeniem mitologicznego stworzenia jest Wielki Sfinks z Gizy(ar.أبو الهول),Pochodzący z czasów tej samej dynastii.Choć
dokładny czas skonstruowania tej rzeźby nie jest znany,uważa się,że posiada ona
twarz faraona Chefrena.Wielu późniejszych faraonów stawiało obok swych
budowanych grobowców figury lwów z ludzkimi głowami,będącymi wizerunkami tych
władców,aby wskazać na swe bliskie kontakty z Sechmet(boginią-lwicą).Motyw
sfinksa był również używany szeroko dla zdobienia poboczy alei wiodących do
grobów i świątyń,jak również jako np.ukoronowanie wysokich schodów.900 rzeźb
sfinksów z baranimi głowami,symbolizującymi Amona,zostało zbudowanych w
Tebach,gdzie kult tego boga był najsilniejszy.Poza rzeźbą z Gizy,inne słynne
egipskie wyobrażenia sfinksa to granitowy posąg o głowie władczyni
Hatszepsut,znajdujący się obecnie w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku
oraz alabastrowy sfinks z Memfis.
Starożytna Grecja
Od epoki brązu,cywilizacja helleńska miała handlowe i
kulturowe kontakty z Egiptem.Jeszcze przed zajęciem go przez Aleksandra
Wielkiego,grecką nazwę"sfinks"nadano wspomnianym rzeźbom.Greccy
historycy i geografowie pisali o Egipcie,czasem nazywając rzeźby lwów z
baranimi głowami kriosfinksami,a te z łbami ptaków-hierokosfinksami.W greckiej
mitologii Sfinks była żeńskim demonem zniszczenia i złego losu,przedstawianym
jako potwór o głowie i piersiach kobiety,ciele lwa,skrzydłach orła i wężowym
ogonie zakończonym gadzim łbem.Zdaniem Pierre Grimala,właściwą nazwą postaci
było Fiks,Φίξ.Takie określenie pojawia się także w 326 wersie Theogonii
Hezjoda.Jego zdaniem,rodzicami stwora byli Echidna i Orthrosa.Według innych
autorów,jej ojcem był Tyfon.Wszystkie te stworzenia były bóstwami chtonicznymi
pochodzącymi z najwcześniejszych mitów starożytnej Grecji,opisujących
czasy,zanim bogowie olimpijscy rozpoczęli swe rządy.Sfinks był symbolem
antycznego państwa-miasta Chios.Stworzenie to widniało na pieczęciach i
monetach pochodzących z VI w.p.n.e.do III wieku n.e.Było także motywem
zdobniczym pojawiającym się na posągach Ateny Partenos,(jako zwieńczenie hełmu
bogini).
Zagadka Sfinksa
W greckich mitach pojawiała się informacja,że Sfinks została
sprowadzona przez Herę lub Aresa z Etiopii.Sfinks zadawała zagadkę napotkanym
ludziom,a za brak odpowiedzi zrzucała w przepaść(wg J.Parandowskiego).We
wczesnych wersjach mitu nie podawano dokładnie treści zagadki Sfinksa.Później
wskazywano,że brzmiała ona następująco:Co to za zwierzę,obdarzone głosem,które
z rana chodzi na czworakach,w południe na dwóch nogach,a wieczorem na
trzech?Sfinks dusiła każdego,kto nie potrafił udzielić prawidłowej
odpowiedzi.Zagadkę rozwiązał dopiero Edyp,który odpowiedział:Człowiek chodzi
rano,to jest w dzieciństwie na czworakach;gdy urośnie,staje się zwierzęciem
dwunożnym;a w starości,która jest życia wieczorem,podpiera się laską,jakby mu
trzecia noga przybyła.Rzadziej pojawia się wersja mitu,w której występuje także
druga zagadka Sfinksa,która chciała wiedzieć,kim są dwie siostry:jedna rodzi
drugą,a ta, rodzi tę pierwszą.Odpowiedzią było:dzień i noc(oba słowa są rodzaju
żeńskiego w języku greckim).Gdy Edyp odgadł zagadkę Sfinksa,potwór rzucił się w
przepaść gdzie strącał ludzi(inna wersja mówi o tym,że stwór pożarł sam
siebie).Wydarzenie to interpretowane jest symbolicznie-Edyp miał przyspieszyć
tutaj zerwanie ze starymi praktykami religijnymi,reprezentowanymi przez Sfinksa
i nadejście czasów rządów nowych bóstw olimpijskich.
Bardzo ciekawie napisane. Gratuluję i pozdrawiam serdecznie !!!
OdpowiedzUsuń